علل اسهال در کودکان و بهترین روش های درمان خانگی اسهال

اسهال یک بیماری بسیار شایع در میان کودکان است. کودکان با دست زدن به کف توالت، اسباب بازی، پستانک و سر شیشه آلوده به عفونت و قرار دادن دست خود یا وسیله در دهان به راحتی در معرض ابتلا به اسهال قرار می‌گیرند. اسهال بچه‌ها به صورت تغییراتی در حرکات روده، مدفوع شل و آبکی است که با الگوی طبیعی و ظاهری مدفوع در کودکان تفاوت دارد. گاهی اوقات اسهال حاوی خون یا مخاط است.

شناسایی اسهال خفیف ممکن است کمی مشکل باشد، زیرا در کودکان سالم هم تعداد دفعات اجابت مزاج و قوام مدفوع با توجه به سن و رژیم غذایی متفاوت است. برای مثال، نوزادانی که با شیر مادر تغذیه می‌کنند و هنوز دریافت مواد غذایی جامد را آغاز نکرده‌اند، دارای مدفوع شل‌تری هستند که طبیعی در نظر گرفته می‌شود. افزایش ناگهانی تعداد دفعات دفع مدفوع و تغییر قوام آن ممکن است نشانه اسهال در نوزادان باشد. با این حال، داشتن مدفوع آبکی در مدت بیش از ۲۴ ساعت هرگز طبیعی نیست.
یک علت شایع اسهال کودکان گاستروانتریت ویروسی یا همان آنفولانزای معده است که با تهوع و استفراغ بروز می‌کند. بسیاری از ویروس‌های مختلف عامل آن می‌توانند به راحتی در محیط خانه، مدرسه و مهدکودک همه‌گیر شوند. اگرچه علائم بیماری فقط چند روز طول می‌کشد، اما بچه‌های مبتلا (به خصوص نوزادان) که قادر به مصرف مایعات کافی نیستند، می‌توانند در معرض کم آبی بدن قرار گیرند.
عفونت روتاویروس یکی از علل مکرر گاستروانتریت ویروسی در بچه ها است. روتا معمولاً باعث اسهال انفجاری آبکی می‌شود و در طول زمستان و اوایل بهار به خصوص در مراکز مراقبت از کودکان و بیمارستان‌های اطفال شایع است. با این حال، توصیه‌ی به تزریق واکسن آن در نوزادان از حدود ۷۵ درصد موارد عفونت روتاویروس جلوگیری می‌کند.
کودکان مبتلا به اسهال ممکن است اشتهای خود را از دست بدهند یا دچار کاهش وزن ناگهانی، تب و استفراغ هم‌زمان شوند. اگر اسهال شدید باشد و برای مدت زمان طولانی طول بکشد، احتمال کم آبی بدن افزایش می‌یابد. نوزادان و کودکان خردسال می‌توانند با سرعت بیشتری و گاهی اوقات حتی در مدت زمان کمتر از یک روز دچار کم آبی شوند. کم آبی شدید می‌تواند منجر به تشنج، آسیب مغزی و مرگ شود. نشانه های کم آبی عبارتند از:

• خشکی دهان
• گودی و فرو رفتگی دور چشم
• گودی و فرو رفتگی دور چشم
• بدخلقی
• خشکی پوست
• خستگی
• کاهش ادرار

علائم زیر نیز کم آبی شدید را نشان می‌دهد.

• عدم دفع ادرار برای مدت بیش از هشت ساعت در نوزادان و بیش از دوازده ساعت در خردسالان
• بی‌توجهی کودک
• فرو رفتن ملاج
• تب شدید
• بی‌حالی و ضعف

در سراسر جهان و عمدتاً در کشورهای در حال توسعه و جهان سوم اسهال باعث ۲ تا ۳ میلیون مورد مرگ می‌شود. در ایالات متحده، اسهال علت حدود ۹ درصد از موارد بستری کودکان زیر ۵ سال در بیمارستان‌ها است

علل اسهال در کودکان

علل احتمالی اسهال کودکان به نوع و مدت زمانی که طول می‌کشد، بستگی دارد. اسهال‌ حاد کمتر از ۲ هفته و اسهال مزمن بیش از ۲ هفته ادامه می‌یابد. اغلب موارد اسهال کودکان حاد است. علت اسهال حاد در کودکان بیشتر شامل:

• مسمومیت غذایی: مسمومیت غذایی معمولاً به صورت اسهال و استفراغ عفونی بروز می‌کند. هر دو مشکل ناشی از خوردن غذای آلوده شده توسط سموم تولید شده‌ی باکتری‌های خاصی مانند استافیلوکوک یا کلستریدیا است
• استفاده از آنتی بیوتیک‌ها: آنتی بیوتیک‌های خاص می‌توانند انواع و تعداد باکتری‌های طبیعی روده را تغییر دهند و در نتیجه منجر به اسهال شوند. گاهی اوقات استفاده از آنتی‌بیوتیک‌ها یک باکتری خطرناک مانند کلستریدیوم دیفیسیل را قادر می سازد تا با انتشار سم، پوشش داخلی روده بزرگ را ملتهب و دچار آسیب کند
• ورم معده و روده: این اختلال معمولاً توسط یک ویروس ایجاد می‌شود، اما در کودکان می‌تواند توسط باکتری یا انگل نیز به وجود آید
• حساسیت غذایی: حساسیت و عدم سازگاری سیستم گوارش با یک نوع غذا می‌تواند منجر به اسهال در کودکان شود

علل ایجاد اسهال مزمن در کودکان نیز شامل:

• عوامل تغذیه‌ای مانند عدم تحمل لاکتوز یا مصرف اضافی و بیش از حد غذاهای خاص
• عفونت به خصوص انواع انگلی
• بیماری سلیاک
• بیماری التهابی روده

علل دیگری نیز ممکن است منجر به اسهال در کودکان شوند که البته کمتر شایع هستند. اسهال حاد کودکان می‌تواند از اختلالات جدی‌تر مانند آپاندیسیت، درهم فرو رفتگی روده ناشی شود. این اختلالات جدی معمولاً با سایر علائم نگران کننده مانند درد شدید شکم یا تورم، مدفوع خونی، تب و ظاهر بیمارگونه همراه است. گاهی اوقات اسهال به دنبال یبوست ایجاد می‌شود. وقتی مدفوع سفت در راست روده جمع می‌گردد، مدفوع نرم از اطراف آن به لباس زیر کودک نشت می‌کند. اسهال مزمن نیز می‌تواند از اختلالات مربوط به سوء جذب مواد‌غذایی، فیبروز کیستیک و ضعف سیستم ایمنی (به علت ابتلا به ایدز یا استفاده از داروهای خاص) ناشی شود

علائم اسهال در کودک

برخی علائم اسهال کودک هشدار دهنده و دلیلی برای نگرانی محسوب می‌شوند که عبارتند از

• بروز نشانه‌های کم آبی بدن
• ظاهر بیمارگونه
• رویت خون در مدفوع
• درد شکمی هنگام لمس، حساسیت به لمس شدید
• لکه‌های پوستی (ظهور نقاط و لکه‌های قرمز مایل به بنفش در پوست)
• اسهال آبکی
• تب بیش از سه روز
• دفع مدفوع بیش از ۸ بار طی ۸ ساعت

در صورت بروز هر یک از این علائم در کودکان، حتماً باید توسط پزشک مورد بررسی قرار گیرند. اگر کودک هیچ علامتی نداشت و به صورت عادی به مصرف نوشیدنی و دفع ادرار روزانه خود ادامه می‌داد ولی بیش از ۶ یا ۸ دفع مدفوع در روز داشت یا بیشتر از دو روز درگیر اسهال بود نیز باید برای معاینه نزد پزشک برده شود. در اسهال‌های خفیف نیازی به مراجعه به پزشک و درمانگاه نیست، ولی کودکان مبتلا به اسهال بیش از ۲ هفته نیز باید بررسی شوند

درمان خانگی اسهال کودک

در مواردی که کودک به اسهال‌ خفیف و ملایم مبتلا است و هنوز هیچ نشانه‌ی هشدار دهنده‌ای بروز نکرده است، معمولاً درمان خانگی می‌تواند مؤثر باشد. ولی نکته مهم این است که باید از مصرف داروهایی درمانی بزرگسالان در کودکان خودداری شود، زیرا دوز دارو در کودکان با توجه به سن و وزن آن‌ها تعیین می‌شود. از مصرف دارو در درمان خانگی بدون نظر پزشک باید اجتناب کرد. اقدامات درمانی صحیح خانگی در اسهال کودکان شامل:

• دادن آب و مایعات فراوان به کودک
• خودداری از دادن مواد غذایی مسهل به کودک
• دادن غذاهای شیرین و مطلوب مانند سیب زمینی، نان تست و موز تا زمان فروکش اسهال
• ادامه‌ی تغذیه با شیر مادر و افزایش دفعات شیردهی برای کاهش علائم کودک و افزایش سرعت بهبود
• تعویض پوشک کودک بلافاصله پس از هر بار اجابت مزاج به منظور جلوگیری از سوختگی و ایجاد کهیر بر روی پوست کودک
• شست‌وشوی کودک با آب به جای تمیز کردن او با دستمال مرطوب با هدف جلوگیری از تحریک پوست زیر پوشک
• شست‌وشوی دستان و پستانک کودک به صورت منظم
• استفاده از پماد حاوی اکسید روی برای تسکین و محافظت از پوست کودک
• شست‌وشوی دستان خود پس از هر بار تعویض پوشاک برای جلوگیری از پخش آلودگی در محیط خانه
• توجه به علائم کم آبی در کودک (تا در صورت بروز سریع به پزشک مراجعه شود)

تشخیص اسهال در کودکان

پزشکان در اولین ویزیت خود در مورد علائم و سوابق بیماری کودک سؤالاتی می‌پرسند و پس از انجام یک معاینه فیزیکی با توجه به علت‌های احتمالی آزمایش‌های تشخیصی دیگری چون آزمایش خون، کشت مدفوع و آزمایش حساسیت را درخواست می‌کند. بررسی میزان رشد مطلوب کودک نیز یکی دیگر از معاینه‌هاست.
پزشک بیشتر در مورد تعداد دفعات دفع مدفوع، قوام مدفوع و علائم همراه آن مانند تب، استفراغ و درد شکم کودک می‌پرسد. همچنین در مورد علل بالقوه مانند رژیم غذایی، استفاده از آنتی بیوتیک‌ها، مصرف مواد غذایی یا آب احتمالاً آلوده، تماس با حیوانات باغ وحش یا خزندگان و مسافرت اخیر سؤالاتی مطرح می‌کند. ترکیب هر یک از نشانه‌ها با هم پزشک را به سوی حدس و گمانی متفاوت سوق می‌دهد، برای مثال

• وجود باکتری و انگل در مدفوع با آزمایش مدفوع به سادگی قابل تشخیص است. عفونت ناشی از باکتری‌ها، انگل‌ها، ویروس‌ها می‌تواند اسهال مزمن دهد که باید حتماً آزمایش تشخیصی داده شود ولی در اسهال حاد ناشی از آن‌ها انجام آزمایش لازم نیست
• آلرژی غذایی از روی نشانه‌های کهیر، تورم لب‌ها و اشکال در تنفس در عرض چند دقیقه تا چند ساعت پس از خوردن ماده غذایی آلرژی‌زا و گاهی استفراغ مشخص می‌شود
• درد شکم، استفراغ و اسهال خونی برای چند روز به دنبال رنگ پریدگی و کاهش حجم ادرار نشانه بیماری سندرم همولتیک است
• آلرژی به پروتئین شیر گاو نیز با استفراغ، تغذیه ضعیف، کاهش وزن و رشد ضعیف، خون در مدفوع بروز می‌کند که با آزمایش مدفوع قابل بررسی است. در موارد پیشرفته تر بیماری انجام آندوسکوپی، کولونوسکوپی یا هر دو ممکن است نیاز شود
• در صورت مصرف بیش از حد آب میوه (به خصوص سیب، گلابی، آلو ) کودک علائمی دیگری به جزء اسهال ندارد
• بیماری التهابی روده مانند بیماری کرون، کولیت اولسراتیو به صورت وجود خون در مدفوع، درد کرامپی شکم، کاهش وزن، از دست دادن اشتها و رشد ضعیف تظاهر می‌کند. گاهی اوقات ورم مفاصل، خارش، زخم در دهان، و شقاق مقعد به وجود می‌آید که نیاز به کولونوسکوپی، سی‌تی اسکن و یا باریم انما راست روده تحت تصویربرداری با اشعه ایکس دارد
• عدم تحمل لاکتوز (عدم توانایی در هضم لاکتوز، قند موجود در شیر و فرآورده های لبنی) با نفخ شکم، دفع گاز و اسهال انفجاری، اسهال پس از مصرف شیر و فرآورده‌های لبنی همراه است که گاهی اوقات با یک تست تنفس برای تشخیص هیدروژن که کربوهیدرات هضم نشده را نشان می‌دهد، قابل بررسی است
• سوء جذب مواد غذایی مانند بیماری سلیاک، فیبروز کیستیک، آکرودرماتیت آنتروپاتیک به صورت مدفوع نرم با رنگ روشن، حجیم و بسیار بدبو که چرب به نظر می‌رسد به ترتیب با نفخ شکم، عفونت‌های مکرر تنفسی، بثورات جلدی و ترک در گوشه‌های دهان و لب همراه است. در صورت شک به سلیاک آزمایش خون برای اندازه‌گیری آنتی‌بادی علیه گلوتن (پروتئین موجود در گندم) و بیوپسی از روده کوچک نیاز است. اگر فیبروز کیستیک مشکوک باشد یک تست عرق و آزمایش ژنتیکی و در موارد احتمال آکرودرماتیت آنتروپاتیک یک آزمایش خون برای کمبود روی نیاز است
• ضعف سیستم ایمنی به علت عفونت HIV یا یک اختلال نقص ایمنی و استفاده از داروهایی سرکوب‌کننده سیستم ایمنی با عفونت های مکرر، از دست دادن وزن و یا افزایش وزن ضعیف بروز می‌کند که نیاز به آزمایش خون برای HIV، شمارش کامل گلبول‌های خون و دیگر آزمایش‌های خون برای ارزیابی سیستم ایمنی بدن لازم است

درمان اسهال در کودکان

اسهال خفیف معمولاً تا زمانی که کودک به نوشیدن و خوردن کافی و معمولی خود ادامه می‌دهد، دلیلی برای نگرانی ندارد. اسهال خفیف در عرض چند روز با مراقبت کامل در خانه، استراحت، و مصرف مایعات فراوان بهبود می‌یابد. افزایش مایعات و تغییراتی در رژیم غذایی درمان اصلی اسهال کودکان است. نوع درمان دارویی اسهال کودک به علت و شدت آن بستگی دارد. مایع درمانی کودک می‌تواند به صورت خوراکی یا تزریقی انجام شود. شیر و آب برای جلوگیری از کم‌آبی بسیار مناسب هستند. محلول ORS معمولاً در کودکان نوپا تجویز نمی‌شود مگر کودک در مرز کم‌آبی قرار گرفته باشد. باید توجه داشت استفاده از نوشابه و چای شیرین به دلیل ترکیبات نامناسب و قند فراوانی که دارند، نباید مصرف شوند و استفاده از آن‌ها یک اشتباه رایج در میان برخی والدین‌ها است.
انتخاب مواد غذایی بسیار مهم است. مواد غذایی نشاسته‌دار راحت‌تر هضم می‌شوند. نمونه‌هایی از این غذاها غلات، حبوبات، پوره سیب زمینی، نان سوخاری، برنج و ماکارونی است. چوب شور یا کراکر نمک‌دار می‌تواند به تعادل الکترولیت بدن کودک کمک کند. تخم مرغ عسلی نیز هضم آسانی دارد.
پروبیوتیک حاوی باکتری‌های سالمی (لاکتوباسیل) است که می‌تواند جایگزین باکتری‌های ناسالم دستگاه گوارش کودک شود. ماست ساده‌ترین منبع پروبیوتیک است. ۶۰ تا ۱۸۰ میلی لیتر ماست دو بار در روز می‌تواند برای کودک مناسب باشد. مکمل‌های پروبیوتیک به شکل قرص و کپسول نیز در دسترس هستند.
آنتی بیوتیک و داروهای ضد ویروس در موارد اسهال ناشی از باکتری‌ها و ویروس‌ها به دلیل این‌که اکثر بچه‌ها خودبه‌خود بهبود می‌یابند، تجویز نمی‌شوند. اما آنتی‌بیوتیک‌ها گاهی اوقات به کودکان نوپا و یا دارای سیستم ایمنی ضعیف برای جلوگیری از گسترش یک عفونت باکتریایی (مانند سالمونلوز) داده می شود.
اگر بیماری توسط یک انگل ایجاد شده باشد، می‌توان آن را با داروهای ضد انگلی برای کوتاه شدن دوره بیماری و درمان آن تجویز کرد.
در صورت ابتلا به اسهال مزمن و کم آبی بدن کودک نیاز به بستری در بیمارستان برای کمک به بازگرداندن تعادل الکترولیتی بدن او است.
در صورتی که اسهال کودک ناشی از یک بیماری خاص مانند بیماری سلیاک، بیماری کرون یا بیماری‌های نقص سیسنم ایمنی بدن باشد، باید علاوه بر درمان علامتی کودک اقدامات درمانی برای رفع علت اصلی اسهال که مربوط به یک نوع اختلال جدی است نیز صورت گیرد.