علائم شقاق مقعد چیست؟ علت به وجود آمدن فیشر

قبل از پرداختن به اینکه بیماری شقاق چیست ؛ یک سوال ساده از شما بپرسیم! آیا تا به حال لب شما ترک خورده است؟ اگر به آخرین باری که لب‌تان دچار ترک شده که معمولاً مربوط به فصول سرما است فکر کنید، احتمالاً متوجه می‌شوید که ابتدا پوست لب خشک و سپس شروع به ترک برداشتن کرده است. اگر به ترک لب‌تان بی‌توجهی می‌کردید، خشکی آن به قدری شدت می‌یافت که باعث وسیع و عمیق شدن ترک و در نهایت خونریزی در آن می‌شد. این مثال ساده نمونه‌ی بارزی از یک نوع شقاق بود که می‌تواند بارها برای بدن هر فردی رخ داده باشد.

بنابراین با ما در این مطلب همراه باشید درباره علائم، علتهای بروز و نحوه معاینه و اینکه بیماری شقاق مقعد یا همان فیشر (fissure) چیست مطالعه نماییم.

شقاق چیست؟

شقاق مقعدی با نام علمی فیشر آنال فقط یک ترک یا پارگی دیواره‌ی پوشش داخلی بدن یا سطوح خارجی پوست است که نباید با برش اشتباه شود. شقاق به واسطه کشش دیواره مقعد باعث از هم گسیختگی می‌شود که در صورت عدم درمان شقاق یا فیشر به موقع به زخم‌های باز بزرگ تبدیل خواهد شد که می‌تواند عضلات زیرین را نیز درگیر کند.
حال اگر این ترک یا پارگی در دیواره‌ی درونی کانال مقعد ـ لوله کوتاه مابین دو دریچه‌ی ابتدایی و انتهایی مقعد که چهار سانتی‌متر انتهایی لوله‌ی گوارشی یعنی راست‌روده را تشکیل می‌دهد؛ رخ دهد، شقاق مقعدی نامیده می‌شود. شقاق مقعد یک بیماری شایع است که اغلب با دیگر اختلالات ناحیه‌ی مقعد مانند بواسیر اشتباه گرفته می‌شود.

شقاق یک چاک خوردگی باریک با طول و عمق مشخص است که ممکن است در پوست یا یک دیواره‌ی یا غشای مخاطی ایجاد شود. شقاق یک بیماری بسیار شایع است که اگر زود اقدام به پیگیری آن شود می تواند به راحتی درمان شود. بسته به ناحیه‌ای که دچار شکاف یا ترک ایجاد شده است انواع شقاق در بدن انسان ایجاد و نام‌گذاری می‌شود. شقاق مقعدی و شقاق پا، دو شکاف مشترکی هستند که در بدن رخ می‌دهند.

بیماری شقاق مقعدی بسیار رایج بوده و همه بزرگسالان و کودکان را درگیر خود می کند. یکی از اصلی ترین علت های به وجود آمدن فیشر آنال یبوست و مدفوع سفت و زخیم می باشد.

علائم شقاق مقعدی

زخم یا شکافی که در پوشش ناحیه‌ی انتهایی مقعد (مخاط مقعد) ایجاد می‌شود دارای نشانه‌های مشابه‌ای با سایر بیماری‌های مقعدی دستگاه گوارش از جمله هموروئید است که ممکن است تا حدودی تشخیص را برای پزشک مشکل کند. علائم ممکن است به طور ناگهانی شروع و یا به آرامی در طول زمان خود را نشان دهند. علائم و نشانه‌های شایع شقاق مقعدی عبارت است از:

1. درد ناحیه‌ی مقعد: به دلیل درگیری بخش انتهایی کانال مقعد که دارای حسگر و گیرنده‌های فراوان درد است، طبیعی است که فرد به دلیل آسیب و از هم گسیختگی پوشش داخلی مقعد دچار احساس درد و ناراحتی شود.
2. درد حین و مدتی پس از دفع مدفوع: به دلیل اصطحکاک ایجاد شده بین مدفوع و ناحیه‌ی‌ ترک خورده و آسیب دیده‌ی خروجی مقعد هنگام عبور مدفوع دچار درد و سوزش می شود.
3. خونریزی مقعد: ترک ایجاد شده در پوشش مخاطی دیواره مقعد می‌توانند آن قدر عمقی شود که خود را به هر یک از مویرگ‌های این ناحیه برساند و منجر به خونریزی شود.
4. خون در مدفوع: احتمال خونریزی ناحیه‌ی شقاق هنگام عبور مدفوع از روی آن بیشتر است پس طبیعی است که فرد خون را به صورت جداگانه نه مخلوط بر سطح مدفوع خود در سرویس بهداشتی ببیند.
5. ایجاد یک زئده کوچک یا بیرون زدگی: شقاق مقعدی که مزمن شده و مدت‌ها از ایجاد آن می‌گذرد می‌تواند به صورت یک نشانه‌ی زائده و برآمدگی مقعدی بر سطح پوست نزدیک شقاق خود را نشان دهد.
6. سوزش و خارش در مقعد و اطراف آن: ممکن است از برخورد ترشحات طبیعی مقعد یا مدفوع با شقاق مقعدی فرد دچار احساس سوزش یا خارش درون مقعد خود شود.
7. ترک قابل مشاهده در اطراف مقعد: در صورت مزمن شدن شقاق مقعدی ناحیه‌ی از هم‌گسیخته تا سطح پوست خروجی مقعد ادامه پیدا می‌کند به گونه‌ای که فرد می‌تواند پارگی و ترک را در اطراف مقعد خود نیز رویت کند.

علت شقاق مقعد یا فیشر

بیماری شقاق یا فیشر در اثر ضربه و فشار به پوشش داخلی دیواره‌ی مقعد هنگام اجابت مزاج یا دیگر علل کشش کانال مقعد ترک یا شکاف ایجاد می‌شود. گاهی اوقات ضربه به دلیل حرکت مدفوع خشک و سفت یا خیلی شل می‌تواند به دیواره‌ی مخاطی مقعد آسیب بزند. افرادی که عضلات دریچه‌ای ناحیه‌ی مقعد تنگ‌تری دارند بیشتر مستعد ابتلا به این بیماری هستند.
افراد با رژیم‌های غذایی غلط و عدم مصرف کافی فیبر مانند میوه و سبزیجات خود را در معرض ابتلا به بیماری فیشر مقعدی قرار می‌دهند.

بیماران مبتلا به اختلالات زمینه‌ای دریچه‌ی مقعد با احتمال بیشتری دچار آسیب شکاف و ترک مقعدی طی ضربه‌ به آن خواهند شد. طی مطالعات انجام شده بیشتر افراد مبتلا به شقاق مقعدی، حداقل به یک بیماری زمینه‌ای دریچه‌ی مقعدی مبتلا هستند. در واقع بیشتر افراد مبتلا به فیشر این اختلال فشار مضاعف را همیشه حتی در حالت استراحت عضله نیز دارند.

بدین ترتیب علت‌های اساسی ایجاد بیماری فیشر شامل:

• اسهال  طولانی مدت
• یبوست‌ مزمن (بیشتر در بزرگسالان)
• عادت تمیز کردن مقعد به صورت خشن با دستمال‌های زبر
• رابطه‌ی جنسی مقعدی
• عضلات دریچه مقعدی‌ بیش از حد تنگ
• بارداری
• سرطان راست روده
• بیماری‌های التهابی روده و بیماری‌های مقاربتی
• بیماری کرون
• حساسیت
• خاراندن مقعد (به صورت یک حرکت پاسخی خارش ناشی از انگل روده‌ای مانند کرمک)
• آسیب مقعد هنگام زایمان سخت

انواع شقاق مقعد

به طور کلی شقاق به دو دسته تقسیم می شود. این تقسیم بندی بر حسب مدت زمان بروز بیماری و شدت آن انجام می شود. انواع شقاق به این شرح است:

شقاق حاد

شقاق حاد به شقاقی گفته می شود، که بیمار برای اولین بار علائم فیشر را تجربه نماید. شقاق حاد کمتر از ۱۲ هفته از بروز آن گذشته است. این نوع شقاق مقعدی علائمی حاد و شدید از جمله درد و خونریزی را به همراه دارد. در این حالت زخم شقاق، سطحی و کم عمق است و نیز طول کمی دارد.

معمولاً شقاق حاد با استفاده از درمان های خانگی و رعایت چند نکته ساده بهبود می یابد. در اغلب موارد تنها کافی است یبوست خود را درمان نمایید تا از تکرر فشار بر ناحیه مقعد جلوگیری شود.

شقاق مزمن

در صورتی که نسبت به درمان شقاق حاد بی توجه باشید، شقاق مزمن ایجاد می شود. معمولاً شقاقی که بیش از ۱۲ هفته از بروز آن گذشته شقاق مزمن نام می گیرد. با گذشت زمان زخم شقاق پیشرفت نموده و علائم و عمق فیشر هم تشدید می شود.

در نتیجه عمق زخم شدت یافته و عضله مقعدی را نیز درگیر می کند. در این حالت بیماری تا حدی پیشرفت نموده که برای درمان نیاز به جراحی است.

محل بروز شقاق کجاست؟

شقاق مقعدی به شکل یک قطره اشک خطی دردناک و یا ایجاد شکاف در بافت پوششی نرم و مرطوب (مخاط) قسمت انتهایی کانال مقعد ظاهر می‌شود که در کوتاه مدت معمولاً تنها شامل سطح پوششی دیواره‌های داخلی مقعد و در بلندمدت به صورت عمقی‌تر تمام ضخامت مخاط مقعد را درگیر می‌کند. شقاق با شیوع یکسان در زنان و مردان اتفاق می‌افتد که البته احتمال شقاق مقعدی در زنان پس از زایمان و در افراد مبتلا به بیماری کرون بیشتر است. این بیماری اغلب در سنین جوانی و میانسالی رخ می‌دهد. با افزایش سن احتمال ابتلا به فیشر مقعد کم می‌شود. این بیماری در کودکان کمتر از یک سال نیز بسیار دیده می‌شود.
در نیمی از موارد امکان بهبود با خودمراقبتی فرد و اصلاح عادات غلط تغذیه‌ای و جلوگیری از یبوست وجود دارد. با این‌ حال احتمال عود بیماری در صورت تکرار فشار در ناحیه‌ی آسیب دیده وجود دارد. شکست درمان سنتی شقاق نشانه‌ای برای درمان شقاق به روشهای پزشکی چون انجام لیزر شقاق است. امروزه محققان به‌ شدت دنبال راهی برای پیدا کردن یک درمان دارویی مؤفق و جایگزین درمان جراحی فیشر مقعدی هستند.

عوارض

شقاق مقعدی با بیماری های جدی تری مانند سرطان روده ارتباطی ندارد، اگرچه سرطان مقعد ممکن است شبیه به زخم شقاق باشد، با این حال برخی از عوارض احتمالی این عارضه عبارتند از:

• شقاق مزمن مقعد: این نوع شکاف به مرور زمان بهبود نمی یابد. بلکه می تواند باعث ایجاد بافت اسکار گسترده تری در محل خود فیشر شود.
• فیستول مقعدی: «مجرای» غیرطبیعی کانال مقعد را به اندام‌های اطراف، معمولاً سایر قسمت‌های روده، می‌پیوندند. در صورتی که فیشر مقعد درمان نشده باقی مانده و عفونت کند، می تواند فیستول را بوجود بیاورد.
• تنگی مقعد: به دلیل اسپاسم اسفنکتر مقعد یا انقباض بافت اسکار، کانال مقعد به طور غیر طبیعی باریک شده و فرد دچار تنگی رکتوم می شود.

عوارض بی توجهی به شقاق

در صورتی که فرد به نشانه‌های ایجاد شده بی‌توجهی نشان دهد و برای درمان شقاق اقدامی نکند، بیماری شقاق مهلک‌تر شده و با عفونت باعث بروز نشانه‌های بدتری در فرد خواهد شد که شامل:

• افزایش درد: دردی که فرد تا قبل از عفونی شدن شقاق خود در مقعد احساس می‌کرد با شدتی دو چندان و مداوم فرد را آزار می‌دهد به صورتی که ممکن است خواب را از چشمان او بگیرد؛
• سرخی مقعد: التهاب حاصل از عفونت ترک موجود درون مقعد به صورت سرخی و قرمزی بافت‌های اطراف و اطراف مقعد ظاهر می‌شود؛
• تراوش از شکاف: به دلیل عفونت شقاق، ترشحات چرکی از ناحیه‌ی ترک ایجاد شده در مخاط یا پوست اطراف مقعد خارج می‌‌شود؛
• تب: در پاسخ به عفونت ناحیه‌ی شقاق دمای بدن فرد بالا رفته، سیستم ایمنی فرد مختل شده و دچار تب می‌شود.

نحوه‌ ی معاینه و تشخیص بیماری شقاق یا فیشر مقعدی

وقتی فرد از درد و خونریزی ناحیه‌ی مقعد خود به سطوح می‌آید به پزشک متخصص برای پیدا کردن علت و درمان آن مراجعه خواهد کرد. پزشک با دقت به نشانه‌های علامتی که بیمار از آن‌ها ابراز شکایت می‌کند و سپس با مشاهده‌ی دقیق ناحیه‌ی مقعد همراه با کشیدن طرفین خروجی مقعد به آرامی در اغلب موارد ترک ایجاد شده را می‌بیند و تشخیص قطعی بیماری فیشر در فرد می‌رسد. معمولاً فرد به دلیل درد فراوان اجازه‌ی معاینه‌ی انگشتی را به پزشک نمی‌دهد. محل ایجاد فیشر بیشتر در مکان‌هایی که رایج نیست می‌تواند پزشک را به بررسی سایر بیماری‌های زمینه‌ای احتمالی در فرد مشکوک کند که در این صورت پزشک در تشخیص خود بسنده نمی‌کند و برای کشف علت اصلی روش‌های دیگر معاینه را امتحان می‌کند. همچنین گاهی اوقات برای تشخیص و افتراق بیماری فیشر از سایر بیماری‌های مقعدی از جمله بواسیر نیاز به معاینات کمکی دارد که شامل:

1. آنوسکوپی مقعد: بررسی مقعد و راست روده با یک لوله‌ی باریک و کوتاه‌ که مشاهده‌‌ی واضح‌تر تمام نقاط کمک می‌کند.
2. سیگموئیدوسکوپی: بررسی قسمت پایین روده‌‌ی بزرگ با استفاده از یک لوله باریک انعطاف‌پذیر همراه با دوربین در صورت شک به سایر بیماری‌های دستگاه گوارش به خصوص سرطان روده بزرگ از آن استفاده خواهد شد.
3. بیوپسی مقعد: در صورت شک به تغییر غیر طبیعی سلول‌های مخاط داخل روده، قسمت کوچکی از بافت مقعدی به منظور بررسی میکروسکوپی برداشته می‌شود.
4. کولونوسکوپی: معاینه کل قسمت‌های روده بزرگ با استفاده از لوله‌ی باریک منعطف دارای دوربین در افرادی که نشانه‌های دیگری مبنی بر سرطان روده دارند.

پیشگیری از شقاق یا فیشر مقعدی

برای پیشگیری از بروز بیماری تنها کافی است، علت اصلی بروز بیماری را بشناسید و آن را برطرف نمایید. برای این منظور رعایت نکات زیر پیشنهاد می شود. مهمترین روشهای پیشگیری از شقاق به این شرح است:

• مصرف کافی آب به منظور برطرف کردن یبوست و نرم نمودن مدفوع
• دریافت فیبر کافی به جهت برطرف کردن یبوست با افزایش حجم مدفوع
• ورزش منظم حداقل ۳۰ دقیقه در روز
• پرهیز از رابطه مقعدی
• رعایت رژیم غذایی
• پرهیز از مصرف سیگار
• اجتناب از جابه جایی اجسام سنگین
• مصرف ملین در صورت ابتلا به یبوست
• رعایت بهداشت مقعدی
• پرهیز از نشستن به مدت طولانی
• درمان سریع اسهال
• پرهیز از زور زدن در توالت

در برخی موارد بیماران پس از طی مدتی دچار عود مجدد فیشر می شوند. این مورد می تواند ناشی از عدم درمان علت اصلی بیماری و یا بی توجهی به نکات مراقبتی باشد. در هر حال افرادی که یکبار دچار این بیماری شده اند، شانس بیشتری برای تجربه عود مجدد بیماری دارند و لازم است، توجه ویژه ای به نکات پیشگیرانه داشته باشند.

سوالات متداول درباره شقاق مقعد