فیستول چیست؟ علت و علائم فیستول مقعدی+ نحوه تشخیص

فیستول مقعد بیماری ناشی از ایجاد یک مجرای عفونی بوده در نواحی مختلف است. در این مطلب با معرفی انواع فیستول، علائم، علتهای پدید آورنده آن، نحوه تشخیص و آزمایش های آن، عوارض ناشی از این بیماری و راهکارهای پیشگیر، نسبت به انتخاب بهترین روش درمان فیستول اقدام نمایید.

فیستول چیست؟

به صورت کلی فیستول در نتیجه‌ی یک اتصال غیر نرمال میان دو ارگان یا دو سطح و بافت بدن به وجود می‌آید. در فیستول مقعد این اتصال بین دیواره‌ی مخاطی درون کانال مقعد و پوست نزدیک مقعد ایجاد می‌شود که به شکل یک تونل کوچک باریک غیر طبیعی در پایان راست روده ظاهر خواهد شد که به سطح خارجی پوست باز می‌شود.
برای درک بهتر فیستول مقعدی آشنایی با حالت طبیعی کانال مقعد لازم است. کانال مقعد در پایانی‌ترین مسیر دستگاه گوارش در حد فاصل دو دریچه‌ حلقه مانند عضلانی به نام دریچه‌ داخلی و خارجی مقعد قرار گرفته است. دریچه‌ داخلی از جنس عضلات صاف و غیر ارادی و دریچه‌ی خارجی از عضلات اسکلتی و تحت کنترل ارادی تشکیل شده است.

این دو عضله با هم می‌توانند کانال مقعد را حمایت کنند. ما بین این دو دریچه، غددی قرار گرفته است که غددی مقعدی نام دارند و ترشحات خود را به درون کانال مقعد تخلیه می‌کنند. در صورتی که خروجی یکی از این غدد مسدود شود منجر به عفونت و چرک خواهد شد.
در نهایت فیستول مقعدی در نتیجه این عفونت در نزدیکی مقعد و تجمع چرک در بافت نزدیک آن ایجاد می‌شود. چرک می‌تواند یک کانال کوچک در پشت سر خود بر جای بگذارد و به سطح پوست گسترش یابد. فیستول مقعد در افرادی با سابقه‌ی آبسه مقعدی که به درستی بهبود نیافته است، رخ می‌ دهد. چرک و حتی ترشحات مدفوعی نیز می‌توانند از این کانال کوچک خارج و در سطح پوست رویت شوند. عفونت ناشی از آبسه می‌تواند در کل بدن نیز پخش شود.

علائم فیستول مقعدی

طبیعی است، تغییرات بسیاری که طی به وجود آمدن یک فیستول مقعد در بدن ایجاد می‌شود همراه با نشانه‌هایی بروز کند. نشانه‌ها بر حسب مدت زمان گذشته از ایجاد فیستول و محل آن می‌توانند در هر فردی به شکلی متفاوت ظاهر شوند. بهترین زمان درمان این عارضه در ابتدایی ترین حالات آن است که فرد می بایست با مراجعه به جراح فیستول اقدام به درمان آن کند.

علائم یک فیستول مقعد می‌تواند شامل:

• التهاب پوست اطراف مقعد: عفونت و تخریب بافتی ایجاد شده در عضلات کف لگن می‌تواند به صورت ملتهب و تحریک پذیر شدن پوست اطراف مقعد و خارش آن به دلیل قرار گرفتن در معرض ترشحات ظاهر شود که بسیار شایع است.
• درد: احساس درد ثابت یا ضربان‌دار در مقعد و اطراف آن که ممکن است با تغییر حالت، نشستن و حرکت، اجابت مزاج یا سرفه بدتر شود. دردهای شدید به صورت سوزش و بریدگی احساس می‌شود.
• خروج ترشحات بد بو از نزدیک مقعد: در صورتی که فیستول مقعدی به پوست باز شود، ترشحات بد بوی مقعدی که می‌تواند همراه با مدفوع نیز باشد بیرون می‌آید و بوی بدی متساعد می‌کند.
• خروج ترشحات خون‌آلود و چرکی از اطراف مقعد: چرک و خون‌آبه‌ی تولید شده در فیستول مقعد، می‌تواند از قسمتی که فیستول بر روی پوست سر باز کرده همراه با بوی بدی خارج شود که اغلب پس از خروج ترشحات درد فرد کاهش می‌یابد.
• آبسه‌ مقعدی راجعه (مکرر): آبسه مقعدی تکرار شونده در ناحیه‌ی مقعد نه‌تنها دلیل ایجاد فیستول مقعد است بلکه نشانه‌ای از وجود آن نیز هست.
• تورم و قرمزی اطراف مقعد و درجه حرارت بالا (تب): با شدت گرفتن التهاب فیستول، عفونت ناحیه آن‌قدر پیشرفته می‌شود که منجر به درگیر شدن کل بدن، تب و لرز و احساس خستگی در بدن و تورم پوست اطراف مقعد به دلیل التهاب ناحیه خواهد شد.
• بی‌اختیاری مدفوع: در برخی موارد ممکن است ناتوانی در کنترل مدفوع و گاز روده رخ دهد.
• قابل رویت شدن سوراخ فیستول: در نهایت فیستول مقعد می‌تواند آن‌قدر پیشرفت کند که با چشم در پوست نواحی اطراف مقعد مشاهده شود.

علت ایجاد فیستول چیست؟

معمولاً فیستول مقعد به دنبال یک آبسه مقعدی به وجود می‌آید که بسیار دردناک است. آبسه به دلیل انسداد یکی از غدد درون راست روده ایجاد می‌شود سپس چرک ناشی از آن در بافت‌ها به پدید آمدن یک فیستول مقعدی کمک می‌کند. تخمین زده شده که بین هر چهار فردی که دچار آبسه مقعدی می‌شوند دو مورد به فیستول ختم خواهد شد. درمان آبسه معمولاً ساده است که با یک برش پوستی روی آبسه و تخلیه چرک آن انجام می‌شود. تخلیه آبسه می‌تواند در مطب پزشک یا کلینیک تحت بی‌حسی موضعی انجام شود. اغلب موارد در صورتی که آبسه خود‌به‌خود تخلیه شود و به صورت کامل بهبود نیابد، فیستول اتفاق می‌افتد. پس دلایل این بیماری به ترتیب عبارت است از:

• آبسه مقعدی: فیستول ناشی از آبسه معمولاً دارای علائم کلی عفونت در بدن فرد است که در اغلب موارد تکرار می‌شود، این علائم شامل تب، خستگی، احساس ناخوشی و تورم اطراف دهانه‌ی مقعد است.

از طرفی نادرترین دلایل ایجاد فیستول مقعد که ممکن است ناشی از یک بیماری مزمن در فرد باشد، عبارتند از:

• بیماری کرون: یک بیماری طولانی‌مدت که در آن دستگاه و لوله‌های گوارشی ملتهب می‌شوند. در صورتی که علت فیستول این بیماری باشد خود را با نشانه‌های متفاوتی نشان خواهد داد که در تشخیص کمک‌کننده خواهد بود. بیماری کرون در ۲۵ درصد موارد فیستول مقعدی نقش دارد که دارای علایمی از جمله درد شکم، اسهال، از دست دادن اشتها، کاهش وزن، تهوع و استفراغ است؛
• دیورتیکولیت: عفونت کیسه‌های کوچک است که در روده بزرگ قرار گرفته است؛
• هیدر آدنیت چرکی: یک بیماری پوستی مزمن است که در آن غدد عرق دچار عفونت شده و باعث ایجاد آبسه و زخم می‌شود، در صورتی‌که این بیماری غدد درون مقعد را درگیر کند به صورت سطحی یا عمقی باعث عفونت و بروز فیستول می‌شود؛
• عوارض جراحی در نزدیکی مقعد: فیستول مقعد می تواند بعد از عمل جراحی تخلیه‌ی آبسه مقعد رخ دهد، آسیب بافتی ناشی از جراحی‌های مقعدی یا زایمان سخت نیز می‌تواند باعث تغییر شکل سلولی و ایجاد فیستول مقعدی شود.؛
• ابتلا به سل: سل یک عفونت باکتریایی است که اغلب ریه‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهد، اما می‌تواند در هر نقطه از بدن رخ از جمله راست روده رخ دهد و باعث آبسه مقعد و فیستول آن شود؛
• بیماری‌های جنسی نظیر کلامیدیا یا سیفلیس: برخی از عفونت‌های منتقله از راه جنسی نیز احتمال ایجاد فیستول مقعد را افزایش می‌دهد؛
• HIV : با کاهش سطح ایمنی بدن فرد را در معرض ابتلا به عفونت قرار می‌دهد و بدین ترتیب شرایط را برای ایجاد فیستول مقعد مساعد می‌کند؛
• سرطان: در سرطان رکتوم احتمال تغییر شکل سلولی و ایجاد تومور در قسمت انتهایی روده بزرگ، یعنی جایی که مدفوع قبل از دفع ذخیره می‌شود وجود دارد که زمینه‌ساز فیستول مقعدی شود؛
• زخم ناشی از ضربه: ضربه و تروما می‌تواند با ایجاد تغییر شکل سلولی و ایجاد زخم و آسیب بافتی شرایط را برای ایجاد فیستول مقعد مهیا کند؛

انواع فیستول مقعد

فیستول مقعدی بر اساس سادگی یا پیچیده بودن و محل قرارگیری و نزدیکی آن به محل دریچه‌های کانال مقعد به انواع مختلفی تقسیم می‌شود. پنج دسته‌ی آن شامل:
فیستول اکسترا اسفنکتریک (Extrasphincteric ): از راست روده (قسمتی از روده‌ی بزرگ) آغاز و به سمت پایین کشیده شده و از طریق عضله‌ی لواتور آنی کف لگن به پوست اطراف مقعد باز می‌شود. توجه داشته باشید که این نوع فیستول از خطوط دندانه دار (که غدد مقعد در آن قرار دارد) به وجود می‌آید که می‌تواند از بیماری کرون یا یک فرآیند التهابی مانند آپاندیس و یا آبسه ناشی شود.
فیستول سوپر اسفنکتریک ( Suprasphincteric ): از بین عضلات اسفنکتر داخلی و خارجی آغاز شده و به سمت بالا گسترش می‌یابد و از عضلات پوبورکتالیس عبور کرده و در حدود یک اینچی خروجی مقعد به پوست باز می‌شود. این فیستول ۲۰ درصد شیوع دارد.
فیستول ترانس اسفنکتریک ( Transphincteric ): بین عضلات دریچه‌ی داخلی و خارجی و یا پشت مقعد شروع، از عضله‌ی اسفنکتر خارجی عبور کرده و در فاصله‌‌ی یک اینچی و یا دورتر از پوست اطراف مقعد خارج می‌شود. این فیستول با شیوع ۲۰ الی ۲۵ درصد به دلیل شکل ظاهری آن که ممکن است شبیه ‘U’ باشد، گاهی اوقات فیستول نعل اسبی نامیده می‌شود.
فیستول اینتر اسفنکتریک ( Intersphincteric ): از بین عضلات اسفنکتر داخلی و خارجی آغاز شده و با عبور از عضله اسفنکتر داخلی از قسمت بسیار نزدیک به مقعد خارج می‌شود. شایع‌ترین نوع فیستول مقعدی با شیوع ۵۵ تا ۷۰ درصد است.
فیستول زیرمخاطی: این فیستول به صورت سطحی از زیر مخاط عبور می‌کند.
این کانال می‌تواند باعث بروز علائم ناخوشایند مانند ناراحتی و سوزش پوست، درد، التهاب و همچنین در برخی از بیماران علایم دیگری چون خونریزی و ترشح در هنگام عبور مدفوع شود. بسته به علت این بیماری و عوامل دیگر ممکن است فیستول با علائم متفاوتی خود را نشان دهد. به دلیل شدت آسیب معمولاً راهی جز جراحی برای درمان فیستول و ترمیم آن پس از مقابله با عفونت ناحیه‌ وجود ندارد.

معاینه و تشخیص فیستول مقعدی

برخی نشانه‌های واضح فیستول مقعد می‌تواند کمک بزرگی به تشخیص سریع‌تر پزشک کند. پزشک با بررسی نشانه‌هایی که بیمار از بیماری خود توصیف می‌کند و همچنین معاینه‌ی بالینی ناحیه‌ی مقعد در جست و جوی علایم دیگری برای مطمئن شدن از حدس‌ و گمان‌های احتمالی خود است. دقت بیمار در توضیح علائم می‌تواند پزشک را به حدس و گمان‌های نزدیک‌تری به بیماری برساند. گاهی باز بودن سر فیستول از روی پوست قابل مشاهده خواهد بود.
گاهی اوقات مشاهده‌ مقعد کافی نبوده و پزشک لازم می‌بیند که با معاینه‌ی انگشتی درون مقعد را بیشتر بررسی کند و نشانه‌ای از فیستول در معاینه خود پیدا کند. کشیدن یا فشار دادن سر خارجی فیستول به بیرون زدن و دیده شدن منفذ داخلی آن کمک می‌کند. ممکن است ترشحات فیستول یا قرمزی و یا سفتی آن در معاینه دیده و لمس شود. در صورت شک به وجود فیستول نیاز به بررسی دقیق‌تر با وسایل دیگری وجود دارد مانند:

• آنوسکوپ: یک وسیله‌‌ی کمکی برای بررسی درون مقعد است که با کمک آن می‌توان کانال مقعد را دقیق‌تر مشاهده کرد؛
• پروکتوسکوپ: وسیله‌ای که به کمک آن می‌توان داخل مقعد را با دقت بیشتری مشاهده و بررسی کرد؛
• فیستولوگرافی: با استفاده از اشعه ایکس و رادیوگرافی موقعیت فیستول را مشخص می‌کند؛
• سیگموئیدوسکوپی: یک لوله‌‌ی کوچک و باریک دارای نور است که به کمک آن می‌توان درون مقعد و انتهای راست‌روده را مشاهده کنند؛
• ماده حاجب: این ماده حاجب متیلن رقیق به داخل فیستول تزریق می‌شود و به پزشک کمک می‌کند تا موقعیت و مسیر فیستول را مشاهده کند. رنگ این ماده‌ی حاجب به ندرت ممکن است باعث هر گونه عوارض جانبی در بدن فرد شود؛
• سونوگرافی: با استفاده از پروپ سونوگرافی داخل مقعدی، درون مقعد را با دستگاه سونوگرافی می‌بینند؛
• تصویربرداری رزونانس مغناطیسی (MRI) : با استفاده از این روش می‌توان تصویر تمامی بافت‌های بدن و ناحیه‌ی آسیب دیده را با کمک اشعه‌های مغناطیسی و رادیویی دید.

گاهی اوقات بررسی دو سر فیستول نیاز به بررسی آن تحت بی‌هوشی وجود دارد. حتی پزشک ممکن است برای تشخیص علت آن اقدام به بررسی آزمایشگاهی و کولونوسکوپی برخی بیماری‌های مزمن کند، مانند:

• عفونت‌های مقاربتی؛
• سرطان رکتوم؛
• بیماری التهابی روده: (التهاب روده زمینه را برای عفونت آن و ایجاد فیستول در مقعد ایجاد می‌کند.)؛
• بیماری دیورتیکولی: ‌(بیرون زدگی بافت روده از نقاطی که ضعف عضلانی دارد و سپس عفونی شدن آن می‌تواند به ایجاد فیستول کمک کند).

وقتی پزشک با کمک تمام دستگاه‌ها و تست‌های تشخیصی نوین توانست به تشخیص قطعی وجود فیستول مقعدی دست پیدا کند، اقدامات لازم برای درمان فیستول را با توجه به علت ایجاد کننده فیستول آغاز می‌کند. در اغلب موارد چاره‌ای جز جراحی فیستول وجود ندارد.

آیا فیستول خطرناک است؟

اگر فیستول مقعدی به درستی درمان نشود، ممکن است آبسه های مکرر پری آنال و شبکه فیستول پیچیده ای ایجاد شود، این اتفاق ممکن است باعث درد، خونریزی، بی اختیاری مدفوع، عفونت های پوستی (سلولیت) و سپسیس شود.

پیشگیری از ابتلا به فیستول مقعدی

امکان پیشگیری از فیستول مقعدی به طور کامل وجود ندارد، اما راهکارهایی توصیه می شود، که می تواند ریسک ابتلا به این بیماری را کاهش دهد.

• درمان سریع آبسه مقعدی و پرهیز از تخلیه آن توسط بیمار
• درمان بیماری های التهابی روده، دیورتیکولیت و ….
• مصرف فیبر بیشتر برای جلوگیری از یبوست
• پرهیز از استعمال دخانیات و مصرف الکل
• هیدراته نمودن بدن با مصرف حداقل ۸ لیوان آب در طول روز
• رعایت بهداشت مقعد و شستشوی مرتب آن
• استفاده از کاندوم در رابطه جنسی برای پیشگیری از بیماری های مقاربتی
• پرهیز از رابطه جنسی مقعدی
• معاینه مقعد و درمان سریع در صورت بروز هر نشانه غیر طبیعی

بهترین روش درمان

بهترین و بی خطر ترین روش درمان فیستول، لیزر فیستول مقعدی می باشد که تنها در یک جلسه و بدون استفاده از تیغ جراحی هرگونه مجرای عفونی را درمان نموده و از کمترین هزینه و دوران نقاهت فیستول مقعدی را درمان می کند.

بیشتر بخوانید: هزینه لیزر فیستول مقعدی