خارش مقعد، سوزش مقعد، علت و روشهای درمان

خارش اطراف سوراخ مقعد یک مشکل خجالت‌آور و آزار دهنده است که به خصوص کودکان را مجبور به گوشه‌گیری میکند تا راحت‌ تر بتوانند ناحیه‌ی تحت خارش را تسکین دهند، هرچند خاراندن آن نتیجه ای به جز بدتر کردن مشکل، پیامد دیگری ندارد.

خارش مقعدی به علت التهاب و تحریک پوست اطراف مقعد ایجاد می‌شود، شدت خارش با تعریق، در فصول گرما و شرایط آب و هوایی گرمسیر، پوشیدن شلوار تنگ و لباس زیر نایلونی، فشار و نشستن زیاد افزایش می‌یابد.

همچنین خارش مقعدی می‌تواند به صورت خارش درونی نیز بروز کند که یک واکنش حساسیتی به مواد موجود در مدفوع یا التهاب بافت درون روده است. گاهی خارش آن‌قدر شدید می‌شود که حالت سوزشی پیدا کرده و حتی دردناک می‌شود. خارش مقعدی بیشتر پس از اجابت مزاج و هنگام خواب ظاهر می‌شود، ولی می‌تواند مداوم و شدید هم باشد.

هنوز بعضی از دلایل خارش مقعد ناشناخته است

خشک نگه داشتن ناحیه‌ی مقعد از تعریق و پس از دفع مدفوع کمی دشوار است. احساس خارش در ناحیه‌ی مقعد باعث می‌شود فرد تمایل به خاراندن ناحیه‌ی نشان دهد و با این کار پوست را تحریک و ملتهب‌تر کند و قسمت وسیع‌تری از پوست را دچار خارش کند تا وارد یک چرخه‌ی معیوب شود. هر چند که خارش ناحیه‌ی مقعدی ناخوشایند است اما به ندرت ممکن است خبر از یک بیماری جدی دهد. خارش در صورت همراه بودن با علایم دیگر می‌تواند نشان‌دهنده‌ی یک بیماری باشد. خارش مقعد در هر زمانی از زندگی و در هر سنی رخ می‌دهد، اما به نظر می‌رسد بین ۳۰ تا ۵۰ سالگی بیشتر و با شیوع پنج در صدی در جامعه اتفاق می‌افتد. این مشکل در مردان چهار برابر بیشتر نسبت به زنان است. علایم دیگر همراه با خارش مقعدی شامل:

• خون در مدفوع؛
• خونریزی از مقعد؛
• خارش آلت تناسلی؛
• قرمزی و التهاب پوست اطراف مقعد؛
• سوزش مقعد؛
• درد مقعد.

علل خارش و سوزش مقعد

خارش مقعد می‌تواند علت‌های بسیاری داشته باشد که در به وجود آمدن آن نقش به سزایی داشتند، دلایل شایع خارش مقعدی عبارت اند از:

• تحریک موادغذایی مصرفی: مواد محرک موجود در غذاهایی که خورده می‌شود مانند ادویه‌جات، ترشی‌جات، سس تند، چای، نوشابه، نوشیدنی‌های انرژی‌زا، شکلات، مرکبات، غذاهای اسیدی مانند مرکبات، گوجه فرنگی، محصولات لبنی و آجیل می‌تواند مخاط مقعد را تحریک کند. از طرفی قهوه با یا بدون کافئین یک عامل عمده خارش مقعد محسوب می‌شود که با کاهش فشار انقباضی مقعد در حال استراحت به نشت مدفوع کمک می‌کند؛
• تحریک رطوبت مقعد: خارش مقعد می‌تواند توسط تحریک ناشی از رطوبت مداوم موجود در مقعد به دلیل تعریق ورزشکاران و افراد چاق، دفع مکرر مدفوع آبکی و اسهال، ترشحات واژن یا بی‌اختیاری مدفوع ایجاد شود. همچنین رطوبت می‌تواند از عفونت مقعدی، به خصوص عفونت قارچی، به ویژه در بیماران مبتلا به دیابت یا HIV به وجود آید؛
• مصرف داروها و آنتی‌بیوتیک‌ها: درمان با آنتی بیوتیک‌ها می‌تواند به یک عفونت قارچی و سوزش مقعد منجر شود. همچنین خارش می‌تواند مربوط به اختلالات عصبی یا یک محرک سیستم عصبی مرکزی مانند داروها باشد؛
• فیستول مقعدی: کانال‌های کوچک غیر طبیعی (فیستول) ایجاد شده از روده‌ی کوچک یا روده‌ی بزرگ به پوست اطراف مقعد که به دنبال یک بیماری روده‌ای (مانند بیماری کرون) تشکیل شده است، می‌تواند با انتقال مایعات تحریک کننده‌ی درون روده به ناحیه مقعد و پوست اطراف آن باعث خارش ناحیه‌ی آنال شود. اطلاعات بیشر در مقالات مرتبط بیماری فیستول مقعد؛
• کرمک: کرمک، کرم کوچکی با حدود ۱۳ میلی‌متر طول است که در قسمت انتهایی روده زندگی می‌کند. این انگل در شب فعال شده و از مقعد خارج شده بر روی پوست اطراف مقعد تخم‌ریزی می‌کند و فرد با خاراندن ناحیه و زدن دست آلوده به مواد غذایی و دهان باعث تکرار سیکل آلودگی و ابتلای سایر اعضای خانواده می‌شود. کرمک یا سایر انگل‌های روده‌ای ممکن است خارش مقعدی مداوم یا مشابه ایجاد کنند؛
• بواسیر: تورم و التهاب رگ‌های درونی مقعد که به دلیل فشار ناشی از زور زدن هنگام دفع مدفوع سفت و سخت ایجاد شده است می تواند با نشانه‌های مختلفی بروز کند. افراد مبتلا به هموروئید بسته به نوع بواسیر بیشتر مستعد خارش مقعدی هستند. اطلاعات بیشتر در مقالات مرتبط بیماری هموروئید یا بواسیر
• شقاق مقعدی: ترک مخاط یا پوست اطراف مقعد می‌تواند علاوه بر دردناکی با سوزش و خارش همراه باشد که فرد را آزار می‌دهد. اطلاعات بیشتر در مقالات مرتبط بیماری فیشر یا شقاق مقعدی.
• مشکلات پوستی: گاهی خارش مقعد در نتیجه یک بیماری پوستی خاص مانند پسوریازیس یا درماتیت ایجاد می‌شود؛
• بهداشت ضعیف یا بیش از حد و عادات رفتاری غلط: مصرف محصولات لوسیون و پاک‌کننده‌ی پوستی محرک، استفاده از صابون، دستمال مرطوب یا دستمال توالت با رنگ و عطر با فشار و محکم و شست‌وشوی بیش از حد ناحیه‌ی مقعد می‌تواند منجر به التهاب مزمن و حتی سوزش پوست شود. اغلب مردم فکر می‌کنند با پاک کردن محکم ناحیه‌ی مقعد می‌توانند عامل محرک را از بین ببرند. تمیز نشستن ناحیه‌ی مقعد پس از دفع مدفوع و تحریک پوستی ناشی از نشت و آلودگی مدفوعی (به خصوص در افراد مسن) می‌تواند خارش مقعدی دهد؛
• عفونت: بیماری‌های مقاربتی ممکن است باعث خارش و سوزش مقعد شود. عفونت باکتریایی مخمر، که معمولاً بر زنان تأثیر می‌گذارد و عفونت ویروسی زگیل و تبخال تناسلی می‌تواند به راحتی با دست به مقعد و اطراف آن منتقل شده و باعث خارش در ناحیه‌ی مقعد شود. باکتری‌های مختلف (مانند برخی از استافیلوکوک یا استرپتوکوک) نیز می‌توانند باعث قرمزی و التهاب و خارش پوست ناحیه شوند که نیاز به درمان آنتی بیوتیکی دارند؛
• دیگر شرایط پزشکی از جمله اسهال مزمن، تومورهای مقعد و بیماری‌هایی که بر تمام بدن تأثیر می‌گذارند مانند دیابت، لوسمی، لنفوم، نارسایی کلیه، بیماری‌های کبدی (یرقان انسدادی)، کم‌خونی فقر آهن و پرکاری تیروئید می‌تواند منجر به خارش مقعدی شود؛
• استرس و اضطراب: گاهی اوقات خارش می‌تواند منشأ روانی داشته باشد. برخی از کارشناسان فکر می‌کنند که استرس ممکن است یک عامل مؤثر در خارش مقعد باشد.

درمان خانگی خارش و سوزش مقعد

خارش و التهاب مقعدی ممکن است بسته به علت ایجادکننده‌ی آن موقتی یا مزمن باشد. درمان اولیه شامل درمان علامتی خارش و تسکین سوزش و درد ناحیه‌ی مقعد است. با رعایت بهداشت صحیح ناحیه‌ی مقعد و مراقبت خانگی می‌توان تا حدی خارش و سوزش مقعدی را کنترل کرد که شامل:

• تمیز کردن مقعد با آب ساده یا صابون ملایم به طور کامل به صورتی که از باقی ماندن مدفوع و کف صابون و مواد شوینده در ناحیه‌ی مقعد جلوگیری شود؛
• شستن ناحیه‌ی مقعد با دوش گرفتن ملایم بدون این‌که پوست به صورت مستقیم با لیف حمام یا حوله مالیده شود و برای خشک کردن آن می‌توان از سشوار به شرط رعایت فاصله‌ی ایمنی از پوست استفاده کرد؛
• پس از اجابت مزاج برای تمیز کردن مقعد به جای دستمال توالت از پد مرطوب‌کننده مانند دستمال مرطوب فاقد رنگ، بو و عطر استفاده شود؛
• در صورت داشتن رطوبت ثابت در مقعد یا بی‌اختیاری مدفوع ممکن است لازم باشد بین اجابت مزاج‌ها نیز با پد مرطوب مقعد را پاک کرد؛
• لباس زیر پنبه‌ای،گشاد و فاقد نایلون پوشیده شود و از پوشیدن شلوار تنگ و جوراب شلواری که رطوبت را به دام می‌اندازد خودداری شود؛
• کرم یا پماد مصرفی ضد خارش در مقعد و اطراف آن باید به اندازه‌ی یک پوشش نازک استفاده شود؛
• در هنگام مسافرت، باید همیشه یک بطری آب برای شست و شوی خود بعد از اجابت مزاج به همراه داشت؛
• در صورت احساس نیاز می‌توان یک تکه‌ی توپی پنبه‌ای خشک را به منظور جذب رطوبت روی مقعد قرار داد؛
• از خاراندن ناحیه‌ی خودداری شود، کوتاه کردن ناخن‌ها و پوشیدن دستکش نخی هنگام خواب از خاراندن خود به خود ناحیه جلوگیری می‌کند؛
• از کمپرس سرد روی ناحیه‌ی ملتهب یا گرفتن دوش ولرم برای تسکین خود استفاده شود؛
• از مصرف مواد محرک، اسپری تناسلی، لوسیون و صابون معطر اجتناب شود؛
• از مصرف قهوه، نوشابه، الکل، مرکبات، شکلات، غذاهای ادویه دار، گوجه فرنگی خودداری شود؛
• مصرف فیبر میوه و سبزیجات و غذاهایی که ممکن است باعث اسهال شود کاهش یابد؛
• از استفاده‌ی بیش از حد از ملین‌ها اجتناب شود؛
• از دوچرخه‌سواری طولانی مدت صرف نظر شود.

تشخیص خارش و سوزش مقعد

در صورتی که علاوه بر رعایت اصول بهداشتی و تغذیه‌ای هم‌چنان خارش و سوزش مقعدی ادامه داشت، بهتر است برای بررسی بیشتر به پزشک مراجعه شود. هرچند خارش مقعد را می توان با یک پزشک عمومی یا پزشک طب داخلی مطرح کرد، اما اغلب توسط یک جراح کولورکتال (متخصص روده) و گاهی اوقات توسط متخصص گوارش مورد بررسی قرار می‌گیرد.
اگرچه هیچ آزمون خاصی برای تعیین علت خارش آنال وجود ندارد. اما با کمک بررسی و معاینه‌ی دقیق مقعد می‌توان به سرنخ‌هایی از مشکلات مقعدی معمول مانند بواسیر یا شقاق، بیماری‌های پوستی مانند پسوریازیس یا سرطان، بیماری‌های عفونی مانند کرمک یا قارچ و نشت مدفوع دست پیدا کرد. مشاهده‌ی ظاهر مقعد به پی بردن شدت آسیب پوستی و مرحله‌ی پیشرفت بیماری کمک می‌کند به این طریق که:
در مرحله یک پوست سالم است و مشکلی ندارد؛
در مرحله‌ی دو پوست قرمز و ملتهب می‌شود؛
در مرحله‌ی سه پوست از شدت آسیب کلفت شده است؛
در مرحله‌ی چهار در پوست زخم‌های ضخیم ایجاد می‌شود.
البته ناگفته نماند که یک شرح حال دقیق از بیمار و پرسیدن سؤالاتی در زمینه‌ی نوع مواد غذایی مصرفی و داروها، علایم همراه و مدت بروز مشکل نیز بسیار کمک‌کننده است. اغلب سؤالاتی که پزشک می‌پرسد شامل:
علایم خارش و سوزش مداوم است یا حالت رفت و برگشتی دارد؟
خارش و سوزش با چه محرک‌هایی تشدید می‌شود؟
آیا اخیرأ تغییراتی مانند اسهال در اجابت مزاج خود داشته‌اید؟
از چه نوع صابون یا لوسیونی در بدن خود استفاده می‌کنید؟
آیا کار خاصی به بهتر شدن علایم شما کمک می‌کند؟
آیا شما متوجه هر گونه تغییر دیگر در سلامت عمومی خود شده‌اید؟
آیا دیگر اعضای خانواده خارش مشابه شما را تجربه می‌کنند؟
پزشک در صورت مشکوک شدن به کرمک یک آزمایش مدفوعی از نظر بررسی کرمک درخواست می‌کند. او همچنین ممکن است یک معاینه فیزیکی را لازم بداند. معاینه رکتوم با فرو بردن انگشت به داخل کانال مقعد می‌تواند به تشخیص تومورهای موجود در آن کمک کند. برای بررسی دقیق‌تر کانال مقعد می‌توان از پروکتوسکوپ یا کولونوسکوپی استفاده کرد. پروکتوسکوپ یک لوله‌ی باریک است که از طریق مقعد وارد راست روده شده و به طور کامل کانال مقعد را مورد بررسی و دید قرار می‌دهد. گاهی اوقات یک بیوپسی (یک قطعه کوچک از پوست برای آزمایش میکروسکوپی برداشته می‌شود) ضروری است.

درمان طبی خارش و سوزش مقعد

پزشک ابتدا داروهایی برای درمان علامتی خارش و سوزش مقعدی تجویز می‌کند تا فرد کمی آرام گرفته و از حالت عصبی‌ای که به خاطر خارش شدید پیدا کرده است، رها شود. اگر نشانه‌های آزار دهنده‌ی فرد در طول شب بدتر شود پزشک برای القای خواب آسوده‌تر تا زمان اثرگذاری داروی ضد خارش ممکن است یک آنتی‌هیستامین خوراکی نیز برای سرکوب علایم تجویز کند. سپس بسته به علت زمینه‌ای درمان اقدام به درمان اساسی مشکل فرد خواهد کرد. داروهای تجویزی پزشک شامل:

• داروهای بی‌حس‌کننده موضعی

داروهای بی‌حس‌کننده موضعی به طور موقت می‌توانند با بی‌حس کردن گیرنده‌های اعصاب درد، سوزش و خارش را از بین ببرند. استفاده از این محصولات باید به پوست اطراف مقعد محدود شود. داروهای بی‌حس‌کننده موضعی می‌توانند باعث واکنش‌های آلرژیک همراه با سوزش و خارش شوند. بنابراین، در صورت افزایش علایم باید استفاده از آن دارو قطع شود. نمونه‌هایی از داروهای بی‌حس‌کننده موضعی عبارتند از:
بنزیل الکل
تتراکائین
بنزوکائین ۵ تا ۲۰ درصد
لیدوکائین ۲ تا ۵ درصد (Xylocaine)
پراموکسین ۱ درصد

منقبض‌کننده عروق

مواد شیمیایی منقبض‌کننده عروق مانند اپی‌نفرین، یک ماده شیمیایی طبیعی محسوب می‌شود. این ماده با منقبض کردن عروق و کوچک‌تر کردن رگ‌های ناحیه‌ی مقعدی تورم ناحیه را کاهش می‌دهد. همچنین ممکن است به علت اثر بی‌حس کننده ملایم آن، درد و خارش را نیز کاهش دهد. منقبض‌کننده عروق موضعی اطراف مقعد، بر خلاف منقبض‌کننده‌های عروق تزریقی با احتمال کمتری عوارض جانبی جدی مانند فشار خون بالا، عصبی شدن، لرزش، بی‌خوابی، تشدید دیابت و یا پرکاری تیروئید را ایجاد می‌کند. نمونه‌هایی از منقبض‌کننده عروق عبارتند از:
افدرین سولفات
اپی نفرین
فنیل افرین

• محافظ موضعی

محافظ موضعی با ایجاد یک پوشش سطحی و تشکیل یک سد فیزیکی با کاهش تماس پوست با ترشحات روده و مدفوع از تحریک پوستی اطراف مقعد جلوگیری می‌کند و به دنبال آن خارش، درد و سوزش ناحیه را کنترل می‌کند. نمونه‌هایی از محافظ‌های موضعی عبارتند از:
ژل هیدروکسید آلومینیوم
کره کاکائو
گلیسیرین
کائولن
روغن‌های معدنی (Balneol)
وازلین سفید
نشاسته
اکسید روی (Desitin) و یا کالامین (که شامل اکسید روی)
روغن کبد ماهی یا روغن کبد کوسه

• قابض

قابض باعث انعقاد (تجمع) پروتئین‌ها در سلول‌های پوست اطراف مقعد و یا پوشش داخلی کانال مقعد می‌شود. این اقدام با ترویج خشکی پوست کم‌کم به از بین بردن سوزش، خارش و درد مقعد کمک می‌کند. نمونه‌هایی از قابض عبارتند از:
کالامین ۵ تا ۲۵ درصد
اکسید روی ۵ تا ۲۵ درصد

• ضدعفونی کننده‌ها

ضدعفونی کننده‌ها مانع از رشد باکتری‌ها و موجودات دیگر در محل می‌شوند. با این حال، هنوز معلوم نیست که آیا آنتی‌سپتیک مؤثرتر از آب و صابون است یا نه. نمونه‌هایی از آنتی‌سپتیک عبارتند از:
اسید بوریک
فنل
بنزالکونیم کلرید
ستیل پیریدینیوم کلراید
رزورسینول

• کراتولیتیک

کراتولیتیک یک ماده‌ی شیمیایی است که باعث می‌شود لایه‌های بیرونی پوست از هم پاشیده شده و ریزش کنند. منطق استفاده از آن در خارش و سوزش مقعدی، این است که اجازه می‌دهد تا با فروپاشی لایه‌ی سطحی پوست داروهای مصرفی مقعد و اطراف آن به بافت‌های زیرین نفوذ کنند. دو کراتولیتیک مورد تأیید شامل:
رزورسینول ۱ تا ۳ درصد

• مسکن

محصولات ضد درد، مانند محصولات بی‌حسی، تسکین‌کننده‌ی درد، خارش و سوزش با اثر بر گیرنده‌های اعصاب درد عمل می‌کنند. نمونه‌هایی از مسکن‌ها عبارتند از:
منتول
کافور

• کورتیکواستروئیدها

کورتیکواستروئیدها باعث کاهش التهاب و خارش ناحیه می‌شوند، اما مصرف مزمن آن می تواند به صدمه‌ی دائمی پوست منجر شود. آن‌ها نباید برای دوره‌های بیش از چند روز تا دو هفته استفاده شود. محصولات حاوی کورتیکواستروئید ضعیف بدون نسخه پزشک در دسترس هستند اما محصولات کورتیکواستروئید قوی‌تر که فقط با نسخه پزشک تجویز می‌شوند، برای درمان خارش مقعد استفاده نمی‌شوند. استروئید موضعی ضعیف مانند کرم هیدروکورتیزون یک درصد دو تا سه بار در روز توصیه می‌شود، استروئید موضعی طولانی اثر مانند بتامتازون هم ممکن است مؤثر باشد.

در صورت خارش و سوزش مقعد مداوم، پزشک علت زمینه‌ای آن را شناسایی می‌کند و با توجه به علت درمان‌های لازم را از درمان دارویی تا درمان جراحی تجویز می‌کند. درمان‌های تجویزی با توجه به علت شامل:

• خارش و سوزش مقعدی عفونت: در صورت وجود عفونت در ناحیه‌ی تناسلی و مقعد آنتی‌بیوتیک‌های موضعی (جنتامایسین، کلیندامایسین، یا باسیتراسین) یا ضد قارچ (کلوتریمازول، نیستاتین) نیز به درمان‌های دیگر اضافه می‌شود. آن‌ها را می توان در شب قبل از خواب و در صبح بعد از حمام استفاده کرد؛

• خارش و سوزش مقعدی نشت مدفوع و اسهال: یک داروی ضد اسهال مانند ایمودیوم می‌تواند به ضخیم شدن و سفت شدن مدفوع و کاهش نشت غیر ارادی آن کمک کند. در اسهال‌های شدیدتر از داروهای تجویزی دیگری مانند لوموتیل استفاده می‌شود؛

• خارش و سوزش مقعدی بواسیر: درمان به موقع بواسیر و هموروئید ایجاد شده با درمان دارویی یا جراحی در موارد لازم می‌تواند خارش و سوزش آن را برای همیشه از بین ببرد. اطلاعات بیشتر در مقالات مرتبط درمان هموروئید و بواسیر

• خارش و سوزش فیستول مقعدی: با جراحی فیستول مقعدی و مسدود کردن کانالی که باعث خروج ترشحات مقعدی بر سطح پوست اطراف مقعد شده است می‌توان خارش و سوزش ناشی از آن را از بین برد. اطلاعات بیشتر در مقالات مرتبط درمان فیستول مقعدی؛

• خارش و سوزش شقاق مقعد: با رژیم غذایی پر فیبر و کنترل یبوست می‌توان از تشدید شقاق مقعدی جلوگیری کرد و در مواردی که فیشر مقعدی علت زمینه‌ای چون تنگی دریچه‌ی مقعدی دارد باید با جراحی و برداشتن قسمتی‌از عضله‌ی دریچه‌ای آن بیماری را کنترل کرد و از عوارض دیگر آن مانند خارش و سوزش مقعدی پیشگیری کرد. اطلاعات بیشتر در مقالات مرتبط درمان شقاق یا فیشر مقعدی؛

• خارش عفونت انگلی و کرمک: در صورت مشخص شدن ابتلای فرد به یک عفونت انگلی یا کرمک با تجویز داروهای ضد انگل و از بین بردن آن انگل می‌توان خارش مقعد را درمان کرد؛

• خارش و سوزش مقعد بیماری‌های مزمن: کنترل بیماری‌های زمینه‌ای شایع مانند دیابت و اختلال تیروئید و توجه بیماران به مصرف داروهای شخصی خود، به موقع می‌تواند از بسیاری از عوارض احتمالی مانند سوزش و خارش مقعدی بکاهد؛

• خارش و سوزش مقعد روحی و روانی: روان‌کاوی و انجام ورزش‌های آرام‌کننده‌ی روح مانند یوگا و مدیتیشن می‌تواند به کنترل اضطراب و استرس که به صورت خارش مقعدی بروز کرده کمک کند.

در صورت مؤثر نبودن هیچ یک از درمان های دارویی و ابتلای فرد به یک خارش شدید و مداوم مقعدی ممکن است یک درمان تزریقی خاص به نام متیلن بلو تجویز شود که در آن با تخریب انتهای گیرنده های اعصاب علایم آزاردهنده را از بین ببرند. متیلن آبی را می توان همراه با مواد بی‌حس کننده موضعی و در زیر نواحی اطراف مقعد تزریق کرد. درد آن به اندازه‌ی تزریق بی‌حس کننده دندان در دندان‌پزشکی است. در موارد بسیار نادر، در صورتی‌که ماده خیلی نزدیک به سطح پوست تزریق شود، باعث ایجاد زخم در پوست خواهد شد.