بیماری سلیاک نوعی بیماری گوارشی است که در روده کوچک رخ می دهد. در این مطلب با معرفی علائم، علتها، عوارض، بیماری سلیاک در بارداری و روشهای درمان این بیماری به طور کامل اشنا خواهیم شد.
سلیاک چیست؟
بیماری سلیاک یک بیماری رایج گوارشی است که در آن روده‌ی کوچک دچار التهاب شده و قادر به جذب مواد مغذی نخواهد بود. در واقع سلیاک یک بیماری خود ایمنی است که در آن سیستم ایمنی مواد مغذی را برای سلول‌های بدن مضر تلقی کرده و آنتی‌بادی‌ها را علیه آنها تولید می‌کند. در حالت طبیعی معمولاً آنتی‌بادی‌ها با باکتری‌ها و ویروس‌ها مبارزه می‌کنند. آنتی‌بادی‌هایی که در بیماری سلیاک تولید می‌شوند باعث می‌گردند تا سطح روده دچار التهاب (قرمزی و تورم) شود. سطح روده با میلیون‌ها برجستگی انگشتی شکل به نام پرز یا ریز پرز پوشیده شده است. پرزها سطح روده را افزایش می‌دهند و به آن کمک می‌کنند تا غذا را به طور مؤثرتری هضم کند. با این حال، در بیماری سلیاک آسیب و التهاب روده کوچک موجب مسدود شدن این سطوح شده و توانایی آنها برای کمک به هضم را کاهش می‌دهد. آتروفی و از بین رفتن پرزها باعث کاهش سطح روده‌ی در دسترس برای جذب مواد مغذی می‌شود که می‌تواند منجر به علایم مختلف گوارشی شود.
این بیماری می‌تواند طیف وسیعی از علایم شامل اسهال، درد شکمی و نفخ را ایجاد کند. بیماری سلیاک واکنش ایمنی به خوردن ماده‌ی گلوتن است، پروتئینی که در گندم، جو و چاودار یافت می‌شود. گلوتن در انواع مواد غذایی از جمله پاستا، کیک‌ها، غلات صبحانه، بیشتر انواع نان‌ها، انواع خاصی از سس‌ها، ماکارونی، غلات، بیسکویت، برخی از انواع وعده‌های غذایی آماده و آبجو وجود دارد. در صورت ابتلا به بیماری سلیاک، خوردن گلوتن باعث ایجاد پاسخ ایمنی در روده‌ی کوچک می‌شود. با گذشت زمان، این واکنش پرزهای روده‌ی کوچک را از بین می‌برد و مانع از جذب بعضی مواد مغذی می‌شود. آسیب روده اغلب باعث اسهال ، خستگی، کاهش وزن و کم‌خونی می‌شود و می‌تواند منجر به عوارض و آسیب‌های جدی شود. در کودکان اختلال جذب می‌تواند علاوه بر نشانه‌های دیده شده در بزرگسالان بر رشد و نمو تأثیر بگذارد. مطالعات تخمینی نشان داده که بیماری سلیاک، یک نفر از هر ۱۰۰ نفر را در سراسر جهان درگیر می‌کند. در نهایت، این بیماری می‌تواند منجر به سوء‌تغذیه و همچنین از دست دادن تراکم استخوان، سقط جنین، ناباروری و حتی شروع بیماری‌های عصبی یا سرطان‌های خاصی شود. هیچ درمانی برای بیماری سلیاک وجود ندارد، اما برای اکثر افراد رژیم غذایی خاص می‌تواند به بهبود علایم و بهبود زخم روده کمک کند.
علائم و نشانه
علائم و نشانه‌های بیماری سلیاک می‌تواند به شدت در کودکان و بزرگسالان متفاوت باشد. علائم بیماری سلیاک از خفیف تا شدید متغیر است و اغلب سیر رفت و آمدی دارد. موارد خفیف آن علائم قابل توجهی ایجاد نمی‌کند و این وضعیت تنها طی آزمایش‌های بالینی برای بررسی یک بیماری دیگر تشخیص داده می‌شود.
بیماری سلیاک چیزی جزء آلرژی غذایی نیست، بنابراین نشانه‌ها متفاوت خواهند بود. بیش از نیمی از بزرگسالان مبتلا به بیماری سلیاک علائم و نشانه‌هایی دارند که به سیستم گوارش مرتبط نیستند، از جمله:
- کم خونی ناشی از کمبود آهن یا فقدان فولات؛
- از دست دادن تراکم استخوان (پوکی استخوان) یا نرم شدن استخوان؛
- درد استخوان یا مفصلی؛
- مشکلات باروری؛
- اختلالاتی مؤثر بر هماهنگی، تعادل و گفتار؛
- افسردگی یا اضطراب؛
- آسیب به مینای دندان و زخم‌های دهانی؛
- سردرد، تشنج و یا میگرن؛
- تورم دست‌ها و پاها ناشی از ایجاد مایع (ادم)؛
- آسیب عصبی (نوروپاتی محیطی) از جمله بی‌حسی و سوزن شدن دست و پاها؛
- کاهش عملکرد طحال؛
در کودکان زیر دو سال علائم و نشانه‌های معمول بیماری سلیاک عبارتند از:
- استفراغ؛
- اسهال مزمن؛
- شکم متورم شده؛
- عدم پیشرفت رشد؛
- کم اشتهایی؛
- تحلیل عضلانی؛
علت بیماری سلیاک
بیماری سلیاک یک بیماری خودایمنی است و در آن سیستم ایمنی به جای هدف قرار دادن باکتری‌ها و انواع عفونت به اشتباه به بافت سالم حمله می‌کند. در بیماری سلیاک، سیستم ایمنی مواد موجود در داخل گلوتن را تهدیدی برای بدن تصور می‌کند. این حمله باعث آسیب به سطح روده‌ی کوچک و اختلال در توانایی بدن در جذب مواد مغذی مصرفی می‌شود. به نظر می‌رسد، ترکیبی از ژنتیک و عوامل محیط در ایجاد اختلال و خطا در سیستم ایمنی بدن مؤثر باشند. در واقع بیماری سلیاک ناشی از تعامل بین ژن‌ها، خوردن غذاهای حاوی گلوتن و سایر عوامل محیطی است، اما علت دقیق آن هنوز مشخص نیست.
شیوه‌ی تغذیه نوزادان، عفونت‌های دستگاه گوارش و باکتری‌های روده‌ای ممکن است در ایجاد بیماری سلیاک نقش داشته باشد. گاهی اوقات بیماری سلیاک به دنبال جراحی، بارداری، زایمان، عفونت ویروسی یا استرس عاطفی شدید بروز می‌کند یا برای اولین بار فعال می‌شود. هنگامی که سیستم ایمنی بدن بیش از حد به گلوتن واکنش نشان می‌دهد منجر به ریزش ریز پرزهای دیواره‌ی روده کوچک می‌شود. پرزهای انگشتی شکل روده به جذب ویتامین‌ها، مواد معدنی و سایر مواد مغذی مصرفی کمک می‌کنند.
به نظر می‌رسد برخی از تغییرات ژنی خطر ابتلا به این بیماری را افزایش می‌دهد. اما داشتن این گونه ژن‌ها به این معنا نیست که فرد حتماً دچار بیماری سلیاک خواهید شد و عوامل دیگر نیز در بروز آن نقش دارند. میزان شیوع ابتلا به بیماری سلیاک در کشورهای غربی حدود ۱ درصد از جمعیت آنان است. بیماری سلیاک در قفقاز رایج است. با این حال، اکنون در میان بسیاری از گروه‌های قومی تشخیص داده شده و در سراسر جهان یافت می‌شود.
عوارض و بیماری‌های احتمالی مربوط بیماری سلیاک
التهاب مزمن ناشی از بیماری سلیاک به طور عمده بر روی پوشش روده‌ی کوچک تأثیر می‌گذارد و می‌تواند در اعضای مختلف بدن مانند پوست، مفاصل، استخوان، کبد، پانکراس، غده تیروئید، سیستم عصبی و دستگاه تولید مثل اثر بگذارد. بیماری‌های احتمالی مربوط به هر عضو و سیستم بدنی عبارت‌اند از:
- بیماری روماتیسمی: آرتریت روماتوئید (التهاب مفاصل و سایر اندام‌ها)، لوپوس، سارکوئیدوز؛
- بیماری خونی: کم خونی کمبود آهن یا B12، ۱۲ الی ۶۹ درصد، پورپورای ترومبوسیتوپنیک مزمن (پلاکت‌های پایین)؛
- دستگاه گوارش: عدم تحمل لاکتوز، آنمی و عدم توانایی جذب B12، اختلال پانکراس (عدم توانایی هضم صحیح مواد غذایی)، کولیت (اسهال آبکی) ۴ درصد،
- سرطان‌های دستگاه گوارش؛
- استخوان: پوکی استخوان زودرس (کم تراکمی معدنی استخوان) و شکستگی ناشی از کمبود ویتامین دی؛
- کبد: هپاتیت اتوایمیون۲ درصد، سیروز کبدی ۳ درصد، سیروز اولیه صفراوی (مجاری صفراوی مسدود شده)، کلانژیت اسکلروزیس اولیه (زخم مجاری صفراوی)؛
- سیستم عصبی: مولتیپل اسکلروزیس، ن نوروپاتی محیطی ۱۰ الی ۱۲ درصد، صرع، افسردگی؛
- پوست و دهان: درماتیت (خارش پوستی خفیف و شدید) ۲۵درصد، آلوپسی (ریزش مو)، نقص مینای دندان، زخم‌های دهان؛
- سیستم تناسلی: ناباروری غیرقابل توصیف ۱۲ درصد، سقط جنین مکرر؛
- غدد و هورمون‌ها: بیماری تیروئید خود ایمن ۲۶ درصد، دیابت نوع یک ۱۰ الی ۱۸ درصد، بیماری آدیسون، آمنوره (قطع دوره‌های قاعدگی)؛
- سیستم لنفاوی: لنفوم؛
- سوء‌تغذیه: درمان بیماری سلیاک می‌تواند باعث سوء‌تغذیه و آسیب به روده‌ی کوچک شود، به صورتی که بدن توانایی جذب مواد مغذی کافی نداشته باشد. سوء‌تغذیه می‌تواند منجر به کم‌خونی، کمبود ویتامین B12 و کمبود فولات و کاهش وزن شود.
- عدم تحمل لاکتوز: افراد مبتلا به بیماری سلیاک با احتمال بیشتری دچار عدم تحمل لاکتوز می‌شوند. در این اختلال بدن فرد آنزیم لازم برای تخمیر قند موجود در شیر (لاکتوز) و محصولات لبنی را ندارد.
نحوه تشخیص بیماری سلیاک از طریق آزمایش
- آزمایش خون: برای شناسایی افرادی که احتمالاً به بیماری سلیاک مبتلا هستند، یک نمونه خون گرفته و آن را از نظر آنتی‌بادی‌هایی که معمولاً در جریان خون افراد مبتلا به بیماری سلیاک وجود دارد، بررسی می‌کنند. پزشکان ممکن است دو آزمایش خون برای تشخیص بیماری سلیاک انجام دهند.
- بیوپسی و نمونه‌برداری بافتی: اگر آنتی‌بادی‌های سلیاک در خون بیمار یافت شود، پزشک بیوپسی از روده را برای تأیید تشخیص توصیه می‌کند. اگر علی‌رغم داشتن یک آزمایش خون منفی همچنان علایم بیماری سلیاک وجود داشته باشد، ممکن است متخصص گوارش هنوز توصیه به انجام بیوپسی داشته باشد.
- آزمایش‌های خون بیشتری برای بررسی سطح آهن و سایر ویتامین‌ها و مواد معدنی خون درخواست می‌شود. با کمک این تست‌های اضافی فرد از نظر برخی عوارض بیماری مانند کم‌خونی بررسی می‌گردد.
- در صورت شک به بیماری درماتیت هرپتی‌فرم (خارش ناشی از عدم تحمل گلوتن) ممکن است یک نمونه بیوپسی پوست لازم باشد. این نمونه‌برداری تحت بی‌حس‌کننده موضعی انجام می‌شود و شامل تهیه یک نمونه کوچک پوست از منطقه آسیب دیده است تا بتوان آن را زیر میکروسکوپ بررسی کرد.
- اسکن DEXA نیز ممکن است در برخی موارد مانند شک به کاهش تراکم استخوان توصیه شود. این اسکن یک نوع تصویربرداری اشعه ایکس است که تراکم استخوان را اندازه‌گیری می‌کند. در بیماری سلیاک، کمبود مواد مغذی ناشی از هضم ناکافی می‌تواند استخوان‌ها را ضعیف و شکننده و دچار پوکی استخوانکند.
بیماری سلیاک در دوران بارداری
همان‌طور که در هر حاملگی خطراتی وجود دارد، اقدامات پیشگیرانه‌ای نیز وجود دارد که مادران می‌توانند به منظور بهبود سلامت خود و جنین انجام دهند. بیماری سلیاک یک بیماری خود ایمنی است که در واقع به بدن آسیب می‌رساند. در بیماری سلیاک مصرف گلوتن، پروتئینی که در بسیاری از دانه‌ها یافت می‌شود، موجب پاسخ ایمنی و باعث آسیب به روده‌ی کوچک می‌شود. بیماری سلیاک باعث می‌شود تا بدن مادر به اندازه کافی ویتامین‌ها و مواد معدنی را جذب نکند. در نتیجه جنین نیز این مواد را به اندازه کافی دریافت نمی‌کند.
علایم بیماری سلیاک در بارداری شامل درد شکم، تورم و نفخ، اسهال،کاهش وزن و حتی خستگی است. نشانه‌های کمتر اختصاصی آن تحریک‌پذیری، درد مفاصل و بثورات پوستی است. این بیماری در زنان باردار با کمک آزمایش خون بررسی آنتی‌بادی ضد گلوتن یا آندوسکوپی شناسایی می‌شود.
برخی مواد مفید برای درمان سلیاک:
- روی و مس: روی و مس دو ماده معدنی ضروری برای باروری زنان و مردان است. غذاهایی دارای روی فراوان شامل صدف، گوشت گاو، لوبیا، ماست، و آجیل است.
- ⦁ کلسیم، ویتامین D و منیزیم: کلسیم، ویتامین D و منیزیم برای استحکام استخوان‌ها مورد نیاز است. عدم تحمل لاکتوز و بیماری سلیاک در اغلب موارد هم زمان با هم بوده و نیاز به یافتن منابع غیر کربنات کلسیم مانند نوشیدنی‌های تقویت شده با کلسیم، ماهی‌های کنسرو شده و سبزیجات برگ‌دار را افزایش می‌دهد.
- آهن: اسفناج، سیب زمینی شیرین، نخود فرنگی، کلم بروکلی، سبزیجات برگ سبز تیره، گوشت گاو و گوشت بره همه منابع عالی آهن هستند. (گوشت ۲ تا ۳ برابر آهن بیشتری نسبت به میوه‌ها و سبزیجات دارد.) از طرفی دیگر کم خونی فقر آهن شایع‌ترین نشانه‌ی بیماری سلیاک است.
- فولات: فولات یک ویتامین مهم برای هر زنی به ویژه باردار یا در حال اقدام به بارداری است. لوبیا، عدس، اسفناج، مارچوبه، بادام زمینی، مرکبات، آووکادو، کلم بروکلی و سبریجات برگ سبز تیره از غذاهایی هستند که سطح فراوانی فولات دارند. اسیدفولیک جنین را از نقایصی محافظت می‌کند.
انواع روشهای درمان سلیاک
درمان بیماری سلیاک به روش ها و شیوه های متعددی چون درمان دارویی و برخی شیوه های درمان خانگی امکان پذیر است. که تاثیر آن براساس میزان حاد یا خفیف بودن آن مشخص می گردد.
درمان دارویی بیماری سلیاک
افراد مبتلا به بیماری سلیاک مقاوم به درمان باید توسط متخصصان ویزیت شوند. ممکن است چند دلیل برای این وضعیت وجود داشته باشد. پزشکان اغلب از استروئید درمانی یا استروئیدهای سیستمیک مانند پردنیزون استفاده می‌کنند.
برخی بیماران مبتلا به بیماری سلیاک به سبب درگیری و اختلال عملکرد طحال و احتمال بیشتر ابتلا به عفونت ممکن است نیاز به واکسیناسیون بیشتری داشته باشند، از جمله:
- واکسن آنفولانزا؛
- واکسن هموفیلوس نوع ب (Hib) و مننگوکوکال C که از سپسیس (عفونت خون)، پنومونی و مننژیت (عفونت قشر مغز) محافظت می‌کند؛
- واکسن پنوموکوکال که از عفونت ناشی از باکتری استرپتوکوک پنومونیه محافظت می‌کند؛
اگر کمبودهای تغذیه‌ای شدید باشد، پزشک یا متخصص تغذیه می‌تواند مکمل‌های ویتامین و مواد معدنی مناسب را حداقل برای شش ماه اول پس از تشخیص تجویز کند. مکمل‌های مورد نیاز دارای کلسیم، آهن، روی، ویتامین دی، ویتامین k، ویتامین B12 و معمولاً به صورت قرص مصرف می‌شوند. در صورت وجود مشکل جذب در دستگاه گوارش انواع تزریقی تجویز می‌شود. باید اطمینان حاصل شود که ویتامین‌ها و مکمل‌ها بدون گلوتن باشند. مصرف مکمل‌ها همچنین می‌تواند به اصلاح هر گونه نقص مانند کم‌خونی (کمبود آهن در خون) کمک کند.
روش های درمان خانگی و رژیم غذایی بیماری سلیاک
پزشک در اغلب موارد بیمار را به یک متخصص تغذیه معرفی می‌کند تا در برنامه رژیم غذایی سالم بدون گلوتن به بیمار کمک کند. هنگامی که گلوتن از رژیم غذایی حذف می‌شود، التهاب در روده کوچک شروع به کاهش نموده و معمولاً ظرف چند هفته و چند روز فرد احساس راحتی می‌کند. بهبودی کامل و رشد ریز پرزها ممکن است چندین ماه تا چندین سال طول بکشد. بهبودی در روده کوچک در کودکان بهتر از بزرگسالان اتفاق می‌افتد.
تاثیر مواد غذایی حاوی گلوتن بر بیماری سلیاک
بعضی از افراد پس از خوردن گلوتن علائم یا نشانه‌ای ندارند، اما این بدان معنا نیست که برای آنها مضر نیست. حتی مقدار کم گلوتن در رژیم غذایی می تواند به فرد آسیب رسانده و علایم ایجاد کند. گلوتن می‌تواند در انواع غذاها، داروها و محصولات غیر خوراکی به صورت پنهان موجود باشد. برای مثال مواد نگهدارنده و تثبیت‌کننده مواد غذایی، داروهای تجویزی و بدون نسخه، مکمل‌های ویتامین و مواد معدنی، مکمل‌های گیاهی، محصولات آرایشی و رژ لب، خمیر دندان و دهانشویه از این قبیل هستند که باید در صورت مصرف آنها جانب احتیاط رعایت شود.
اگر بیماری سلیاک دارید، غذاهای زیر را نخورید، مگر این‌که آنها دارای برچسب فاقد گلوتن باشند:
- نان؛
- پاستا؛
- غلات و حبوبات؛
- بیسکویت یا کراکر؛
- کیک و شیرینی؛
- سس؛
اگر بیماری سلیاک دارید، می‌توانید غذاهای زیر را که فاقد گلوتن هستند، مصرف کنید:
- اکثر محصولات لبنی مانند پنیر، کره و شیر؛
- میوه و سبزیجات؛
- گوشت و ماهی؛
- سیب زمینی؛
- آرد بدون گلوتن، از جمله برنج، ذرت، سویا؛
چه زمانی به پزشک مراجعه شود؟
افراد تحت درمان بیماری سلیاک نیاز به پیگیری‌های پزشکی دارند تا از نتایج رژیم غذایی بدون گلوتن آگاه شوند. متخصص گوارش یک بررسی سالانه ارائه می‌دهد که طی آن قد و وزن بیمار اندازه‌گیری می‌شود و علایم بیماری بررسی می‌گردد. آنها همچنین درباره رژیم غذایی بیمار سؤال خواهند کرد و ارزیابی می‌کنند که آیا بیمار نیاز به کمک بیشتر یا مشاوره تغذیه دارد. به منظور بررسی لازم است تا آزمایش خون انجام شود. نتایج این آزمایش‌ها که عمدتاً به عنوان یک روش برای تشخیص بیماری سلیاک طراحی شده است، معمولاً پس از ۶ الی ۱۲ ماه رژیم غذایی بدون گلوتن منفی می‌شود.